WASHINGTON (AP) — Stagflasyon. 1970’lerin korkulan “S kelimesi” idi.
Belli bir yaşlarındaki Amerikalılar için, benzin istasyonlarında, kapanan fabrikalarda ve Başkan Gerald Ford’un oldukça komik “Kırbaç Enflasyonu Şimdi” düğmelerindeki acı verici uzun kuyrukların anılarını çağrıştırıyor.
Stagflasyon, ekonomik hapların en acısıdır: Yüksek enflasyon, zayıf bir iş piyasasıyla birleşerek tüketicileri cezalandıran ve ekonomistleri şaşkına çeviren zehirli bir karışıma niçin olur.
Onlarca senedir bir çok ekonomist bu şekilde fena bir karışımın mümkün bulunduğunu bile düşünmedi. Uzun süreden beri enflasyonun sadece iktisat kuvvetli ve işsizliğin düşük olduğu süre yükseleceğini varsaymışlardı.
Sadece olayların mutsuz bir birleşimi, ekonomistlerin disko günlerine ve ortalama yarım yüzyıl öncesinin kasvetli yüksek enflasyon, yüksek işsizlik ekonomisine geri dönmesine niçin oldu. Fazlaca azca şahıs stagflasyonun ufukta bulunduğunu düşünüyor. Sadece daha uzun vadeli bir tehdit olarak artık göz ardı edilemez.
Bu hafta, Dünya Bankası görünümünü keskin bir halde düşürerek stagflasyon hayaletini yükseltti küresel iktisat için.
Yoksullukla savaşım kurumu, “Dünya ekonomisi tekrardan tehlikede” uyarısında bulunmuş oldu. “Bu sefer hem de yüksek enflasyon ve yavaş gelişme ile karşı karşıya. … Dünyanın 1970’lerden beri görmediği bir fenomen – stagflasyon.”
Ve geçen ay, Gömü Bakanı Janet Yellen bu kelimeyi kullandı. gazetecilere açıklamalarda:
Yellen, “Küresel olarak ekonomik görünüm sıkıntılı ve belirsiz ve yüksek besin ve enerji tutarları, tüm dünyada üretim ve harcamaları baskılayarak ve enflasyonu yükselterek stagflasyonist etkilere haiz” dedi.
Hükümet, ekonominin senelik %1,5 oranında küçüldüğünü tahmin ediyor Ocak’tan Mart’a kadar. Sadece düşüş, çoğunlukla ekonominin altında yatan gücü yansıtmayan iki faktörden kaynaklandı: Amerikalıların yabancı ürünlere olan iştahının niçin olduğu artan tecim açığı ve büyük bir dinlence sezonu birikiminin peşinden işletme stoklarının tekrardan stoklanmasındaki yavaşlama.
Şimdilik ekonomistler, ABD ekonomisinin resesyondan kaçınmak için kafi güce haiz olduğu mevzusunda genel olarak aynı fikir. Fakat problemler birikiyor. Tedarik zinciri darboğazları ve Rusya’nın Ukrayna’ya karşı savaşından meydana gelen aksaklıklar, tüketici fiyatlarının on senelerdir en süratli şekilde yükselmesine niçin oldu.
Şiddetli enflasyon karşısında gafil avlanan Federal Biriki ve öteki merkez bankaları, agresif bir halde faiz oranlarını yükselterek yetişmeye çalışıyor. Büyümeyi resesyona niçin olmadan enflasyonu dizginleyecek kadar soğutmayı umuyorlar.
Bu her insanın bilmiş olduğu zor bir vazife. Düşen hisse senedi fiyatlarına yansıyan yaygın korku, Fed’in bunu beceremeyeceği ve enflasyona darbe indirmeden ekonomiyi alt üst edeceği yönünde.
Eski Fed Başkanı Ben Bernanke geçen ay The New York Times’a “enflasyon hala devasa yükseklikte fakat düşüyor. Dolayısıyla önümüzdeki bir yada iki yıl içinde büyümenin düşük olduğu, işsizliğin en azından birazcık arttığı ve enflasyonun hala yüksek olduğu bir dönem olmalı.”
Peşinden Bernanke düşüncelerini şöyleki özetledi: “Buna stagflasyon kabul edebilirsiniz.”
___
STAGFLASYON NEDİR?
Resmi bir tarif yada belirli bir istatistiksel eşik yoktur.
Moody’s Analytics’in baş ekonomisti Mark Zandi’nin kendi kaba kılavuzu var: Stagflasyon ABD’ye, işsizlik oranı minimum %5’e ulaştığında ve tüketici tutarları bundan önceki yıla nazaran %5 yada daha çok arttığında geliyor. ABD işsizlik oranı şu anda bir tek %3,6.
İşsizliğin tipik olarak daha yüksek olduğu Avrupa Birliği’nde, Zandi’nin eşiği farklıdır: Ona nazaran %9 işsizlik ve senelik %4 enflasyon, birleşerek stagflasyona niçin olacaktır.
Ortalama 50 yıl öncesine kadar ekonomistler stagflasyonu neredeyse olanaksız olarak görüyorlardı. Yaratıcısı, Yeni Zelandalı ekonomist AWH “Bill” Phillips (1914-1975) adını taşıyan Phillips Eğrisi adlı bir şeye oydular. Bu kuram, enflasyon ve işsizliğin zıt yönlerde hareket ettiğini savundu.
Sağduyuya benziyor: Iktisat zayıfken ve birçok insan işsizken, işletmeler tutarları yükseltmekte zorlanıyor. Şu demek oluyor ki enflasyon düşük kalmalı. Aynı şekilde, iktisat, işletmelerin müşterilerine büyük fiyat artışlarını iletebilecekleri kadar sıcak olduğunda, işsizlik oldukça düşük kalmalıdır.
Her nede olsa, gerçeklik o denli rahat kanıtlanmadı. Her şeyi alt üst edebilecek şey, arz şokudur – mesela, enflasyonu ateşleyen ve tüketicilere ekonomiyi beslemek için harcayacak daha azca para bırakan hammadde fiyatlarındaki bir artış.
1970’lerde olan da tam olarak budur.
Suudi Arabistan ve öteki petrol üreticisi ülkeler, 1973 Yom Kippur Savaşı’nda ABD’ye ve İsrail’i destekleyen öteki ülkelere petrol ambargosu uyguladı. Petrol tutarları terfi etti ve yüksek kaldı. Yaşam maliyeti birçokları için daha da karşılanamaz hale geldi. Iktisat çark etti.
Stagflasyona girin. 1974’ten 1982’ye kadar her yıl ABD’de enflasyon ve işsizlik %5’in üstüne çıktı. “Mutsuzluk endeksi” olarak adlandırılan iki rakamın kombinasyonu, 1980’de en sefil 20.6’da zirveye ulaştı.
Stagflasyon ve bilhassa kronik olarak yüksek enflasyon, 1970’lerin belirleyici bir özelliği haline geldi. Siyasal figürler, soruna istila etmek için boşuna savaşım ettiler. Başkan Richard Nixon, boş yere ücret ve fiyat kontrollerine başvurdu. Ford yönetimi, “Şimdi Enflasyon Kırbaç” butonlarını yayınladı. Tepki esas olarak küçümseme oldu.
STAGFLASYON GELDİ Mİ?
Hayır. Şimdilik, stagflasyon camının yalnızca yarısı dolu.
Kesinlikle bir “flasyon” var: Nisan ayında tüketici tutarları bundan önceki yıla nazaran %8.3 arttı, önceki ay belirlenen 41 senenin en yüksek seviyesinin derhal altında.
Tüketici tutarları büyük seviyede yükseliyor şundan dolayı iktisat kısa fakat yıkıcı pandemik durgunluktan beklenmeyen bir güçle toparlandı. Satın alan siparişlerinde beklenmedik bir artışa ayak uydurmaya çalışırken fabrikalar, limanlar ve yük depoları boğulmuş durumda. Netice gecikmeler, kıtlıklar ve daha yüksek fiyatlar oldu.
Eleştirmenler ek olarak Başkan Joe Biden’ın Mart 2021’deki 1,9 trilyon dolarlık teşvik planını aslına bakarsanız sıcak olan bir ekonomiyi aşırı ısıtmakla suçluyor. Ukrayna savaşı, enerji ve besin ticaretini kesintiye uğratarak ve tutarları yükselterek işleri daha da kötüleştirdi.
Sadece “geyik” hemen hemen gelmedi: Hükümet Perşembe günü ekonomik çıktının Ocak ayından Mart ayına kadar düştüğünü bildirmesine karşın, ülkenin iş piyasası kükremeye devam etti.
%3,6 ile işsizlik oranı, 50 senenin en düşük seviyesinin bir tek birazcık üstünde. Geçen ay Fed, Amerikalıların sağlam mali sağlıkta bulunduğunu bildirdi: Geçen sonbaharda ortalama 10 yetişkinden sekizi “iyi ya da rahat yaşıyorlar” dedi – bu, Fed’in 2013’te bu suali sormaya başlamasından bu yana en yüksek oran.
Gene de riskler birikiyor. Potansiyel stagflasyon endişeleri de öyleki. Fed Başkanı Jerome Powell, geçen ay merkez bankasının yumuşak bir iniş gerçekleştiremeyebileceğini ve resesyondan kaçınamayacağını kabul etti. American Public Media’nın “Marketplace”ine “denetim etmediğimiz faktörler” -Ukrayna savaşı, Çin’deki yavaşlama, devam eden pandemi- hakkında endişeli bulunduğunu söylemiş oldu.
Bununla birlikte, enflasyon Amerikalıların satın alma enerjisini aşındırıyor: Fiyatlar 13 ay süresince saatlik ücretten daha süratli arttı. Ve ülkenin 2020 ve 2021’de Amerikalıların hükümet yardım çeklerini ödemesiyle yükselen tutum oranı, pandemi öncesi seviyelerin altına düştü.
Avrupa, stagflasyona karşı daha da savunmasız. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden bu yana enerji tutarları fırladı. 27 AB ülkesinde işsizlik şimdiden %6,2.
STAGFLASYON NEDEN BU KADAR UZUN SÜRE YOK OLDU?
ABD Birleşik Devletleri kırk yıl süresince enflasyonu fiilen yasakladı. 1980’lerin başlangıcında, Fed Başkanı Paul Volcker enflasyonla savaşım etmek için faiz oranlarını o denli yükseltmişti -30 senelik ipotek oranları 1981’de baş döndürücü bir halde %19’a yaklaştı- 1980 ve 1981-82’de arka arkaya resesyonlara niçin oldu. Gene de Volcker amacına ulaştı: Ekonomiyi yüksek enflasyondan kurtarmayı başardı. Ve uzak durdu.
Zandi, “Fed, 1970’lerin sonundaki ve 1980’lerin başındaki stagflasyondan bu yana oldukça çalıştı” dedi ve “enflasyon ve enflasyon beklentilerini şu anda %2 olan hedefine daha yakın tutmak için” dedi.
Çin’de ve öteki gelişmekte olan ülkelerde düşük maliyetli üretimin artması da dahil olmak suretiyle öteki faktörler, tüketicilerin ve işletmelerin ödediği tutarları sıkı bir halde kapattı.
ABD Birleşik Devletleri yüksek işsizlik dönemlerine katlandı – 2007-2009 Büyük Durgunluğundan sonrasında %10’a ve 2020’de COVID-19 patlak verdikten sonrasında %14,7’ye ulaştı. Sadece geçen yıla kadar enflasyon uzak kaldı. Aslen, ülke 1990’dan beri Zandi’nin %5 enflasyon, %5 işsizlik stagflasyon standardı ile karşı karşıya kalmamıştı.
___
Washington’daki AP Yazarı Fatima Hussein bu rapora katkıda bulunmuş oldu.
Yoruma kapalı.